Шүүхийн ерөнхий зөвлөл /ШЕЗ/-ийн шүүгч бус гишүүдийг нээлттэй сонгон шалгаруулалт зохион байгуулсны үндсэн дээр УИХ томилсон. Ингэснээр ШЕЗ-ийн бүтэц бүрэлдэж, даргаараа Д.Зүмбэрэллхамыг өнгөрсөн долоо хоногт сонгосон юм. Шүүхийн ерөнхий зөвлөлийн дарга Д.Зүмбэрэллхамтай ярилцлаа.

 -Удаан хугацаанд эзэнгүй байсан ШЕЗ-ийн даргын албыг та хашихаар боллоо. Ажлаа юунаас эхлэх вэ?

-ШЕЗ нь хамтын удирдлагатай байгууллага. Шүүгч таван гишүүн, шүүгч бус таван гишүүн нийлээд ШЕЗ-ийг бүрдүүлдэг. Дундаасаа даргаа сонгодог. Хуралдаад намайг даргаараа сонгосон. ШЕЗ бүрэн эрхээ хэрэгжүүлэх бололцоотой боллоо. ШЕЗ хэд хэдэн чиг үүрэгтэй. Юуны түрүүнд, нэгдүгээрт, хуульчдын дундаас шүүгч нарыг олж, сонгон шалгаруулж, томилуулах ажил байдаг. Шүүхэд орон тоо дутуу байгаа учраас ачаалал ихтэй байна. Тэгэхээр шүүгчийн сул орон тоо хаа байна, ямар шалтгаанаар суларсан байна гэдгийг тодорхой болгож, сонгон шалгаруулалтыг хэрхэн хурдан хийж болох уу гэдгийг судалж эхэлж байна. Хоёрдугаарт, Шүүхийн тухай хуулийг батлаад энэ оны гуравдугаар сарын 1-нээс шинэчилсэн найруулга хүчин төгөлдөр хэрэгжиж эхэлсэн. Шүүхийн тухай хуулийг дагаж гарах ёстой 29 журам байна. Энэ 29 журмыг гишүүддээ хуваарилж, судлах чиглэл өгч байна. Журмуудыг хуульд нийцүүлж боловсруулж, батална гэсэн үг. Эдгээр журмыг боловсруулаад баталчих юм бол ШЕЗ-ийн үйл ажиллагааны эрх зүйн нөхцөл бүрдэнэ. Тиймээс хамгийн түрүүнд одоогийн нөхцөл байдлаа судалж ойлгох шаардлага бий. Дээрх 29 журмыг чанартай, хуулийн агуулгад нийцүүлж батлах асуудал хамгийн чухал байна. Тухайлбал, “Шүүх эрх мэдлийн хөгжлийн бодлого” гэсэн журам байна. Энэ журмыг баталж байж, ямар үе шатаар явж байж шүүх эрх мэдлийг хөгжүүлэх вэ гэдэг асуудал бодлогын хүрээнд шийдэгдэнэ. Шүүхийн тухай хуулийн шинэчилсэн найруулга батлагдаж, шинэ ШЕЗ-ийн бүрэлдэх хооронд ажил

-Шүүгчдийг томилох шаардлага байна гэлээ. Хэчнээн шүүгчийн орон тоо сул байна вэ?

-Дээд шүүхийн шүүгчдийг оруулаад 699 шүүгчийн орон тоо батлагдсан байдаг. Сүүлийн гурван жил 200 орчим шүүгчийн орон тоо дутуу ажиллаж байна. Одоо ч шүүгчийн орон тоо ийм дутагдалтай хэвээрээ байна. Мөн тэтгэвэрт гарах, ямар нэгэн шалтгаанаар чөлөөлөгдсөн шүүгчийн оронд томилох орон тоо ч энэ дээр нэмэгдэнэ. Шүүгчийнхээ тоонд ачаалал нь тохирч байгаа бол нэг өөр. Гэтэл өнөөдөр шүүгчдийн ажлын ачаалал өндөр байна. Шүүгчдийн ажлын ачаалал хэт их байна гэсэн удаа дараагийн судалгаа гарсан. Намайг ажлаа аваад хоёр, гуравхан өдөр болж байгаа энэ хугацаанд шүүхийн байгууллагаас ачаалал хэтэрлээ “Орон тоо нөхөж гүйцээх шаардлагатай байна” гэсэн хүсэлт хэд хэд ирлээ. Тэгэхээр шүүгчдийн орон тоог дариу нөхөх ёстой. Улс орны төсөв санхүү хүндрэлтэй байгаа нөхцөлд 200 гаруй шүүгчийг нэг далайлтаар сонгон шалгаруулалт явуулаад ажилд нь оруулчихгүй байх. Гэхдээ алгуурлалгүй ойрын хугацаанд шүүгч нарын орон тооны дутууг нөхөж ажилд нь оруулах шаардлага бодитой байгаа нь харагдаж байна.

-Улсын Дээд шүүхэд хэчнээн шүүгчийн орон тоо сул байгаа бол?

-Улсын Дээд шүүхэд дутуу байгаа шүүгчийн орон тоо гайгүй. УДШ-ийн хоёр шүүгч тэтгэвэр тогтоолгож байна. Энэ хүмүүсийн орон тоог тухайн үед нь зарлаад шийдчих боломжтой. Давж заалдах болон анхан шатны шүүхүүдэд шүүгчийн сул орон тоо олон бий. Тиймээс ачаалал нь ч их байгаа юм.

-Шүүхийн шинэчлэл гэж олон жил энэ салбарынхан, улс төрчид, хууль батлагчид их ярьсан. Эрх зүйн шинэчлэл тодорхой хэмжээнд хийгдлээ. Одоо хэрэгжүүлэх ажил үлдэж байна. Шүүхийн шинэчлэлийн хэрэгжилтийг та хэрхэн харж байна вэ?

-Шүүхийн шинэчлэлийн эцсийн зорилго нь нийгэмд шударга ёсыг тогтоох явдал. Хүмүүс шүүхэд итгэдэг байх ёстой. Социализмын үед шүүхийг хүмүүст ял өгдөг, шийтгэдэг байгууллага гэж хардаг байсан. Тухайн үед захиргааны хэрэг маргаан, иргэний хэрэг маргаан айхтар их байсангүй. Хувийн хэвшлийн байгууллага ч бага учраас маргаан бага гардаг байсан байх. Ихэнх нь эрүүгийн хэргүүд шүүх дээр шийдэгддэг байв. Тиймээс шүүхийг шийтгэлийн байгууллага гэдэг талаас нь хардаг байсан. Одоо ардчилсан чөлөөт зах зээлтэй нийгэмд бол шүүх үйлчилгээний байгууллага. Тэр үеийн дүр төрхийг өөрчилж, эрх зүйн үйлчилгээний байгууллага  талаасаа хүмүүст харагддаг болох ёстой. Хүмүүс шүүхээс айж ширвэдэггүй, асуудлаа шударгаар шийдүүлдэг байх ёстой. Хүний амьдрал л юм чинь зөндөө асуудал гарна. Эрүү, иргэнтэй холбоотой асуудал гарна, захиргааны хэрэг маргаан гарах үед шүүхэд очоод асуудлаар шударгаар шийдүүлнэ гэсэн итгэл хүнд байж байх ёстой. Хамгийн гол нь шүүх бол иргэдийн итгэл хүлээсэн, эцсийн найдвараа тавьж болдог байгууллага байх хэрэгтэй. Шударга ёсыг хэрэгжүүлэх хамгийн том баталгаа нь хууль дээдлэх ёсыг хатуу чанга баримтлах явдал юм. Ний нуугүй хэлэхэд шүүхийн нэр хүнд өнөөдөр иргэдийн дунд сайнгүй байгаа нь нууц биш. Шүүхийн шинэтгэл үе шаттай аажуухан явж байна. Буцаж ухарсан зүйл ч бий. Томилгоо, шүүгчийн мэргэжил, мэдлэгтэй ч холбоотой асуудал байдаг. Улс төрийн нөлөөлөлд автахтай холбоотой ч асуудал байдаг. Нөгөө талаар шүүхийн нэр хүндийг зориуд харлуулах ч тохиолдол гардаг. Өөрсдөө хэрэг төвөг хийчхээд, түүнийгээ цагаатгаж харагдуулахын тулд шүүхийн нэр хүндэд халдах нь ч бий. Тал талын хүчин зүйлтэй холбоотойгоор шүүхийн нэр хүнд буурсан. Тиймээс шүүгчийн нэр хүндийн асуудал нь дан ганц өөрсөдтэй нь холбоотой зүйл биш. Энэ асуудлыг олон талаас нь өргөн хүрээтэй харж байж засаж залруулах ёстой. Шүүхийн нэр хүндийг өсгөхийн тулд шүүх рүү халдсан халдлагыг таслан зогсоох ёстой. Шүүх рүү хүн болгон “чулуу шиддэггүй” байх хэрэгтэй. Хуулиа бариад шударга ажиллаж байгаа шүүгчийн ард ШЕЗ бат зогсдог байх ёстой. Би дарга хэдий ч ШЕЗ-ийг дангаараа төлөөлж шийдвэр гаргахгүй. ШЕЗ-ийн 10 гишүүн бүгдээрээ нийлж, хамтын шийдвэр гаргана. Бид хууль ёсыг биелүүлэх шударга ёсны талд зогсож чадна гэдгээ зөвлөлийн багийнхаа нэрийн өмнөөс шууд хэлье.

-ШЕЗ-ийн таван гишүүнийг шат шатны шүүхээс, шүүгч бус таван гишүүнийг нээлттэй сонгон шалгаруулалт зарлаж, олонхын санал авсан нэр дэвшигчдийг нийтийн хэлэлцүүлгээр оруулж, УИХ томилсон. ШЕЗ-ийн гишүүдийг бүрдүүлэх асуудал шинэ хуулийн хүрээнд ил тод, шүүгчдийн олонхын саналаар нэр дэвшигчдийг тодруулж байгаа нь шүүхийн салбарт хийгдэж буй том өөрчлөлт гэж ойлгогдож байна?

-Сонгон шалгаруулалт аль ч утгаараа зөв. ШЕЗ нь шүүхийн захиргааны байгууллага. Тэгэхээр шүүхийн захиргааны байгууллагад ч төрийн албаны мерит зарчим үйлчлэх ёстой. Шатлан дэвших тогтолцоо үйлчлэх ёстой. Хуульд заасан тодорхой шалгуураар хэн нь илүү байна уу гэдгийг сонгон шалгаруулна гэдэг бол зарчмын хувьд зөв асуудал. Миний саяны сонгон шалгаруулалтад орсон зам урт байлаа. Урт замыг туулж, сонгон шалгаруулалт, хэлэлцүүлэг давж байж сонгогдлоо. Энэ бол муу юм биш байх. Энд харин нэг зүйл ажиглагдсан нь, сонгон шалгаруулалтад орж, шүүхийн шинэтгэлд хувь нэмрээ оруулъя гээд эрмэлзсэн, зүтгэсэн нэр дэвшигчид рүү дайрах, “Чи сонгон шалгаруулалтад юу хийж яваа юм. Боливол яасан юм” гэдэг байдлаар хандах зүйл их гардаг юм байна. Нэлээн асуудалтай, “но”-той хүн бол энэ дундуур гарахад хэцүү юм билээ. Тиймээс сонгон шалгаруулалтаар томилдог энэ зарчим нь буруу биш байх.

 -ШЕЗ-ийн гишүүдийг Ерөнхийлөгч, УИХ-ын нөлөөллөөс ангид байдлаар бүрдүүлж чадлаа гэж ойлгож байна. Энэ үүднээсээ ШЕЗ хараат бус ажиллах боломж бүрдлээ гэж ойлгож болох уу?

-Шүүхийн тухай хуульд ШЕЗ юу хийх ёстой тухай заасан байна. ШЕЗ аль ч албан тушаалтны нөлөөнд автахгүй байх асуудлыг заасан. Монгол Улсын ямар ч өндөр албан тушаалтан, байгууллага ШЕЗ-ийн үйл ажиллагаанд хөндлөнгөөс оролцож болохгүй гэж хуульчилсан. Энэ байр суурин дээр зогсож ажиллах ёстой. Бид Монгол Улсын шударга ёсны гол багана болсон шүүхийн бие даасан байдлыг хангаж, шүүгчийн хараат бус байдлын манаач болох ёстой хүмүүс. Энэ байр сууриа барьж ажиллана. Би итгэлтэй байна. Арван хүний бүрэлдэхүүн нь зөвлөл хараат бус байх талаасаа давуу талтай. Шат шатны шүүхийн байгууллагад ажиллаж туршлага хуримтлуулсан шүүгчдийн төлөөлөл бий. Монголын хуулийн салбарт эрдэм шинжилгээний судалгааны ажил хийж байсан, өмгөөллийн ажил хийж байсан гэх мэт эрх зүйн салбар болгонд мэргэшсэн хүмүүс байна. Гадаад, дотоодод хангалттай боловсрол эзэмшсэн хүмүүсээс бүрдэж байна. ШЕЗ-ийн бүрэлдэхүүн баг болж, нэгэнтэйгээ ойлголцож ажиллаж чадвал арван хүний бүрэлдэхүүнтэй баг хүчтэй ажиллаж чадна. Энэ том хүчийг зөв залах үүрэг надад ирж байна.

-ШЕЗ-ийн гишүүд нь шүүгч нараасаа олонхийн санал авч, салбартаа хүлээн зөвшөөрөгдөж, хараат бусаар томилогдсон учраас эр зоригтой ажиллах боломж нь бүрдсэн болов уу?

-Хараат бус байна гэдэг нь эр зоригтой ажиллана гэсэн үг. Зоригтой ажиллах ёстой. Зориггүй байвал хараат бус байх асуудал яригдахгүй. Тэгэхээр шинээр бүрдсэн ШЕЗ үр дүн гаргая гэвэл хуулиа баримталж, зоригтой ажиллахаас өөр арга зам байхгүй.

-ШЕЗ-ийн шүүгч бус гишүүдийг сонгон шалгаруулах явцад УИХ-ын гишүүдийн зүгээс танд шүүмжлэлтэй хандаж байсан. “ШЕЗ-ийн гишүүнээр сонгогдвол дарга болох уу” гэхчлэн асууж харагдсан. Н.Энхбаярыг Монгол Улсын Ерөнхийлөгчөөр ажиллаж байхад та зөвлөхөөр нь ажиллаж байсан. Энэ талаас нь харсан уу, ямартай ч улс төрийн нөлөөлөл орж байна гэх хардалт байсан л даа?

 -Н.Энхбаяр даргын зөвлөхөөр ажиллаж байсан нь үнэн. Төрийн тэргүүнд хуулийн бодлогоор зөвлөх мэргэжлийн ажлаа л хийсэн. Бүхний нүдэн дээр ил ажиллаад хугацаагаа дуусгасан. Нуугаад байх зүйл байхгүй. Хуулийн зөвлөхөөр ажиллаж байснаар нь Н.Энхбаярын хүн, тэрний хүн гэж хэлэх нь зохимжгүй байх. Н.Энхбаяр даргатай би хүн ёсны сайхан харилцаатай байдаг. Би төрийн албанд 40 гаруй жил ажиллахдаа олон даргатай ажилласан. Бүх даргатайгаа сайхан харилцаатай байдаг. Намайг дэмжээд, түлхээд, ШЕЗ-ийн гишүүнээр сонгогдоход нөлөөлөөд байсан улстөрч байхгүй. Би өөрөө нэрээ дэвшүүлсэн. Сонгон шалгаруулалтын явцад унах шахсан. Би өдийд сонгогдоогүй ч байж болох байсан. Дарга болох, болохгүй нь өөр асуудал.  Арван гишүүний хэн нь ч нэгнийгээ дундаасаа дарга болгож болно. Хэн нь ч нэр дэвших эрхтэй. Тиймээс “Та ШЕЗ-ийн гишүүнээр сонгогдвол дарга болж болохгүй шүү” гэж хэлэх нь хуульд нийцэхгүй. Яах вэ, парламентад олон хүний үзэл бодол уралдаж байдаг газар. Аль нэг гишүүн тэгж хэлэхэд эмзэглэх хэрэггүй. Би парламентын хуралд олон удаа орж байсан. Чуулганаар асуудлыг тэгж хэлэлцэж байж зөв шийдвэр гардаг. Хуульч хүний хувьд хэлэхэд, 10 хүн дотроосоо даргаа сонгох нь өөрөө хараат бус байдал байхгүй юу. Хэнийг нь ч дарга болоорой, битгий дарга болоорой гэж гаднаас хэлж болохгүй. Тэгж байж хараат бусаар даргаа сонгож, хараат бус ажиллах боломж бүрдэнэ. Хуульд даргаа дотроосоо сонгохоор заасан нь хараат бус байдлыг бүрдүүлэх л зорилготой юм. Даргын сонгууль энэ удаа хэд хэдэн нэр дэвшигчтэй жинхэнэ шударга явагдсан.

-Нийгэмд шүүгч нарыг авлига авдаг гэсэн хардлага байдаг. Нийгэмд буруу ойлголт өгсөн олон хүчин зүйлээс хамаарч байгаа гэдгийг та дээр хэллээ. Нөгөө талдаа тийм байхыг үгүйсгэхгүй шүү дээ?

-Шүүхийн сахилгын хороо (ШСХ) гэдэг байгууллагыг шинээр байгуулсан. Шүүхийн сахилгын хороо нь өмнө нь ШЕЗ-ийн харьяанд байсан. Харин одоо чиг үүргийг нь өргөжүүлээд Шүүхийн сахилгын хороог шинээр байгуулаад ШЕЗ-тэй тэнцүү хэмжээний эрх мэдэлтэй байгууллага болгон гаргаж ирж байгаа юм. Тэгэхээр шүүгчийн ёс зүй, сахилга хариуцлага, хууль зөрчсөн эсэх асуудлыг Шүүхийн сахилгын хороо шийднэ. Шүүгчийн сахилга хариуцлагыг дээшлүүлэх асуудлыг эзэнтэй болгож байгаа юм. Энэ байгууллага үр нөлөөтэй ажиллаж чадвал нэр хүнд нь сэргэх асуудал шийдэгдэнэ. Шүүгчийн ёс зүйтэй холбоотой асуудлыг шийдвэрлэх илүү боломжтой болсон. Нөгөөтээгүүр би докторын зэрэг хамгаалахдаа “Шүүхээр гэм буруутай нь нотлогдоогүй бол хэнийг ч гэм буруугүйд тооцох зарчмыг хэрэгжүүлэх онол практикийн асуудал” сэдвээр хамгаалсан. Энэ бол Үндсэн хуулийн зарчим. Энэ зарчмыг хатуу баримтлах ёстой. Нотлогдоогүй байхад нь нийгмийн сэтгэлгээнд хөтлөгдөөд аль нэг шүүгчийг юм уу хүнийг гэмт хэрэг үйлдсэн гэм буруутай гэж үзэж, хандаж болохгүй. Энэ бол миний докторын судалгааны сэдэв, энэ дээр хатуу байр суурьтай байдаг. Шүүгч нарыг битгий тийм байгаасай гэж бодож байгаа. Харамсалтай нь иргэдийн дунд тийм хардлага байдаг. Хэрэв авлига авдаг шүүгч нар байгаа бол хуулийн дагуу тэднээс салах ёстой. Гэм бурууг нь нотлоод хуулийн дагуу тэднээс салах ёстой. ШЕЗ-ийн шинэ бүтэц шүүхийн салбарт шударга бус хүн ажиллах орон зай байхгүй болгох чиглэлд анхаарч ажиллана. Харин шударга ажиллаж байгаа шүүгчийн ар талд ШЕЗ баталгаа болж зогсохыг дээд зэргээр хичээнэ. Тиймээс хэрэг маргаанаа зөв шийдээд явж байгаа шүүгч нь ШЕЗ-дөө итгэлтэй байж болно. Түүнчлэн шударга шүүгчийн эсрэг нэр хүндэд нь халдаж, харлуулах гэж байгаа, хэлмэгдэгчийн дүрд тоглох гэж буй хүний эсрэг ШЕЗ хуульд заасан арга хэмжээ авна. Ийм байр суурьтай ажиллана гэж бодож байгаа. Шүүхэд янз бүрийн санаа зорилгоор шургалсан, хахуул авдаг, ашиг сонирхолд автдаг шүүгч байх юм бол эртхэн өөр зам мөрөө хөөх хэрэгтэй. Шударга бус шүүгч ажиллах орон зай шүүхэд байхгүй болно.

-Шүүгчдийг сонгон шалгаруулдаг ШЕЗ, шүүгчдийн сахилга хариуцлагын асуудлыг ШСХ тусад нь хариуцдаг болж, чиг үүргийг тусад нь болгох нь хэр оновчтой шийдвэр вэ?

-Зөв буруу байсныг цаг хугацаа харуулах байх. Ямар ч байсан шүүгчийг шударга ажиллаасай, авлигад өртдөг байж болзошгүй гэж төсөөлөл бүрдсэн энэ үед тусдаа бие даасан байгууллага гарч ирж, иргэдийн эргэлзээтэй байдлыг тайлах, зөв буруугийн асуудлыг олон нийтэд ил болгох зайлшгүй шаардлага байгаа. Цаашид хууль тогтоомж боловсронгуй болж, институтүүд бэхжээд явбал аяндаа зүгширнэ байх. ШЕЗ, ШСХ тусдаа ажиллана гэдэг нь өөд өөдөөсөө харж ажиллахгүй гэсэн үг биш. УДШ, ШЕЗ, ШСХ нь шүүхийн шинэтгэлийг хамтдаа хэрэгжүүлж, олон түмний итгэлийг олж, нийгэмд шударга ёсыг бий болгох чиглэлд бүрэн ойлголцолтой хамтарч ажиллах учиртай. Хоорондоо ажлаа маш сайн уялдуулж ажиллах ёстой. Үндсэн зорилго руугаа бодлогоо чиглүүлж, үйл ажиллагаагаа уялдуулж ажиллах тал дээрээ бид хаана хаанаа бодох хэрэгтэй. Хоорондын чиг үүрэг рүүгээ хутгалдаж орохгүй ч, үндсэн зорилгоо биелүүлэхийн төлөө хамт зүтгэж байж амжилтад хүрнэ.

-Шүүхийн сахилгын хороо шүүгчид хариуцлага тооцох асуудлыг хэлэлцээд, огцруулах шаардлагатай гэж үзвэл хэрхэх вэ?

-Шүүгчийг албан тушаалаас нь огцруулахаас эхлээд бүх төрлийн сахилгын шийтгэл хүлээлгэх бүрэн эрхийг Сахилгын хороонд олгосон байгаа. Сахилгын хорооны гишүүний сахилгын асуудлыг Шүүхийн ерөнхий зөвлөл, Шүүхийн ерөнхий зөвлөлийн гишүүний ийм асуудлыг сахилгын хороо шалган шийдвэрлэхээр хуульчилсан. Энэ тогтолцоог эхнээс хуулийн үзэл санаанд нийцүүлэн зөв хэрэгжүүлж жишиг тогтоох нь чухал.

-Шүүгчийн цалин хангамж өндөр гэж яригддаг. Шүүгч нар ямар цалин хангамжтай ажилладаг юм бэ. Та тодорхой мэдээлэл авч амжив уу?

-Төрийн захиргааны албан хаагчийн цалин ч чамгүй өндөр болж байгаа шүү дээ. Хэд хэд дахин нэмсэн. Төрийн захиргааны албан хаагчийн цалинг нэмээгүй байх үед шүүгч нарын цалин харьцангуй өндөр харагддаг байсан. Одоо бол шүүгч нарын цалин тийм ч өндөрт тооцогдохгүй байх. Би шүүгч нарын цалинг тодорхой хэлмээргүй байна. Тухайн үед өндөрт тооцогдож байсан ч одоо бол тэгж харагдахгүй байгаа. Ер нь өндөр байх ёстой. Харин шүүхийн салбарт бичиг цаас, техникийн гол ажил хийдэг шүүгч нарын туслах, шүүх хуралдааны нарийн бичгийн дарга нарын цалинг хоёр дахин нэмэгдүүлэхээр Шүүхийн тухай хуульд заасан. Ирэх 2022 оны эхнээс цалин нь нэмэгдэх ёстой. Ер нь шүүгч нарыг хараат бус ажиллуулахын тулд цалин хангамжийг зохистой шийдэж байх нь зөв гэдэг байр суурьтай байгаа.